Het Indonesische eiland Sulawesi is zeer rijk aan endemische zoetwaterfauna. Het maakt deel uit van de Wallacea, een hotspot voor biodiversiteit tussen het Australische en Aziatische continentaal plat. Wallacea wordt van de omringende eilanden gescheiden door diepe zeestraten, maar deze scheiding betekent niet dat er weinig soorten voorkomen – integendeel. Het isolement van Sulawesi en vooral van zijn oude meren resulteert in een zeer interessante soortvorming. Terwijl aquarianen bekend zijn met de verbazingwekkende diversiteit van Sulawesi garnalen (Caridina spp.) en slakken (Tylomelania spp.), is er ook een unieke en rijke diversiteit aan vissen.
Er zijn ongeveer 70 endemische soorten zoetwatervissen in Sulawesi. De meeste daarvan behoren tot deze families:
- Telmatherinidae (zeilvissen)
- Adrianichthyidae (rijstvissen)
- Zenarchopteridae (levendbarende halfsnavelbekken)
- Gobiidae (grondels)
Laten we elk van deze groepen eens kort bekijken vanuit het perspectief van een aquariumliefhebber of een deelnemer aan een natuurbeschermingsproject.
Zeilvissen (Telmatherinidae)
17 soorten endemisch in Sulawesi (de hele familie is beperkt tot Sulawesi, met een enkele uitzondering)
Korte beschrijving: Kleine atherinide vissen met seksueel dimorfisme en polychromatisme (dezelfde soort kan verschillende kleurvormen hebben). Hun naam is afgeleid van de vorm van de eerste rugvin bij sommige soorten, die een zeilachtig uiterlijk heeft en kleurrijk kan zijn, maar het algemene uiterlijk van deze vissen is zilverachtig met geel, blauw of zwart bij de mannetjes. Snel bewegend, actief, met interessante balts. Omvat de geslachten Telmatherina, Marosatherina, Paratherina, Tominanga.
Verspreiding: Slechts één soort leeft in rivieren in ZW Sulawesi (Marosatherina ladigesi), andere zeilvissen zijn endemisch in de Malili-meren en aansluitende rivieren. De overgrote meerderheid is lacustrien, d.w.z. leeft in meren.
In aquaria gehouden soorten: Marosatherina ladigesi (algemeen), Telmatherina cf. bonti (zeer zelden) – dit is de enige riviergebonden Telmatherina met verschillende bekende populaties.
Beoordeling op de rode lijst van de IUCN: ernstig bedreigd: Paratherina labiosa (endemisch voor het Lontoa-meer); bedreigd: Telmatherina bonti, T. wahjui; kwetsbaar: Marosatherina ladigesi; bijna bedreigd: Paratherina cyanea, P. wolterecki, P. striata, Telmatherina opudi, T. sarasinorum, T. obscura, T. celebensis, T. antoniae, T. abendanoni, T. prograntha, Tominanga aurea, T. sanguicauda; onvoldoende gegevens: Telmatherina albolabiosa
Huidige status en bedreigingen: Grotendeels onbekend. Systematiek, taxonomie, evolutie en biologie van deze groep zijn nog steeds onduidelijk en er zijn meer studies nodig en in uitvoering. De Malili-meren worden ernstig bedreigd door problemen met de waterkwaliteit en vooral door de voortdurende verspreiding van invasieve flowerhorn cichliden, maar er zijn vrijwel geen ex situ verzekeringspopulaties van zeilvissen.
Sulawesi Keepers aantekening: Er wordt momenteel onderzoek gedaan naar zeilvissen, voornamelijk door Museum Koenig (LIB, Bonn, Duitsland) en Universiteit van Antwerpen (België) samen met Indonesische onderzoekspartners. Het zou geweldig zijn om meer te weten te komen over hoe deze vissen in het wild leven en vooral om hun verspreiding en status in kaart te brengen. Voor alle bedreigde soorten zouden ex situ verzekeringspopulaties moeten worden aangelegd.
Rijstvissen (Adrianichthyidae)
In Sulawesi zijn 23 soorten rijstvissen bekend, waarvan 19 endemisch zijn.
Korte beschrijving: De meeste soorten zijn kleine, zilverkleurige vissen. De mannetjes zijn soms kleurrijk en zijn te herkennen aan verlengde vinstralen. Er zijn twee voortplantingsstrategieën bekend: 1) zogenaamde transfer-broeders zetten hun eieren af op substraat zoals planten; 2) bij bekkenbroeders dragen de vrouwtjes het legsel totdat ze uitkomen.
Verspreiding: Riviergebonden of vaker endemisch in het Poso-meer, de Malili-meren of andere kleinere meren.
In aquaria gehouden soorten: Oryzias woworae (algemeen; endemisch voor het eiland Muna voor de kust van Sulawesi), O. asinua en O. wolasi (vergelijkbaar met O. woworae, veel minder algemeen), andere soorten slechts zelden: O. celebensis (niet endemisch voor Sulawesi, komt ook voor in Oost-Timor), O. eversi, O. marmoratus, O. matanensis, O. nigrimas, O. sarasinorum; Adrianichthys poptae alleen in Japan…
Beoordeling in de rode lijst van de IUCN: ernstig bedreigd: Adrianichthys kruyti, A. roseni (beide endemisch in het Poso-meer), Oryzias sarasinorum (endemisch in het Lindu-meer), O. soerotoi (endemisch in het Tiu-meer); bedreigd: Adrianichthys poptae, Oryzias asinua, O. bonneorum, O. woworae; kwetsbaar: Oryzias hadiatyae; bijna bedreigd: Oryzias eversi, O. marmoratus, O. matanensis, O. nebulosus, O. nigrimas, O. orthognathus, O. profundicola; niet bedreigd: Adrianichthys oophorus, Oryzias celebensis; onvoldoende gegevens: Oryzias wolasi; niet beoordeeld: Oryzias dopingdopingensis, O. kalimpaaensis
Huidige status en bedreigingen: Adrianichthys kryuti en A. roseni zijn mogelijk uitgestorven, niet meer gezien in het Poso-meer in de laatste vier decennia; O. sarasinorum en O. soerotoi zijn beide endemisch voor individuele geïsoleerde meren met verslechterende waterkwaliteit, invasieve vissoorten en andere negatieve factoren; O. eversi is bijna uitgestorven op zijn enige bekende locatie, maar er is hoop dat de werkelijke verspreiding van de soort groter zou kunnen zijn. Ook andere soorten zijn meestal endemisch en worden aangetast door invasieve vissen.
Sulawesi Keepers aantekening: Shoal en Progres Sulawesi werken momenteel aan de herontdekking van de Adrianichthys soort in het Poso-meer. Onze hoogste prioriteit is het opzetten van een kweekprogramma voor de in aquaria aanwezige soorten.
Levendbarende halfsnavelbekken (Zenarchopteridae)
16 soorten endemisch in Sulawesi
Korte beschrijving: Gemakkelijk herkenbaar door hun eigenaardige lichaamsvorm en verlengde kaken. In de natuur verblijven ze in grotere scholen; in het aquarium zijn ze vaak territoriaal. Levendbarend (met een mogelijke uitzondering in het geval van Tondanichthys kottelati).
Verspreiding: In meren en stromen, inclusief hillstreams, de meeste soorten in Midden-, Zuid- en Zuidoost-Sulawesi.
In aquaria gehouden soorten: Nomorhamphus liemi (algemeen), enkele andere Nomorhamphus-soorten vrij zelden (celebensis, eberardtii, rex… inclusief populaties met bekende oorsprong maar onduidelijke taxonomie).
Beoordeling in de rode lijst van de IUCN: ernstig bedreigd: Tondanichthys kottelati (endemisch voor het Tondano-meer); bedreigd: Nomorhamphus celebensis, N. lanceolatus, N. sagittarius; kwetsbaar: Dermogenys orientalis, Nomorhamphus towoetii; bijna bedreigd: Nomorhamphus kolonodalensis, N. liemi, N. megarrhamphus, N. weberi; niet bedreigd: Nomorhamphus rex; onvoldoende gegevens: Dermogenys vogti, Nomorhamphus brembachi, N. eberardtii, N. hageni; niet beoordeeld: Nomorhamphus aenigma (beschreven in 2020)
Huidige status en bedreigingen: De meeste soorten zijn endemisch voor individuele meren of riviersystemen, daarom hangt hun status af van de omstandigheden van hun locatie. Verder onderzoek is nodig om de verspreiding en de status van elke soort te bevestigen.
Sulawesi Keepers aantekening: In Duitsland bestaat een Halfsnavelbek Werkgroep gericht op de samenwerking van liefhebbers en wetenschappers, de uitwisseling van informatie en het behoud op lange termijn van halfsnavelbekpopulaties.
Grondels (Gobiidae)
11 soorten endemisch in Sulawesi
Korte beschrijving: Grondels zijn een van de meest diverse visfamilies, waarvan de meeste soorten marien of anadroom zijn. De rivieren van Sulawesi hebben een groot aantal anadrome soorten, maar alleen zuivere zoetwatersoorten van het geslacht Glossogobius of Mugilogobius zijn endemisch. Kleine tot middelgrote roofvissen, territoriaal, meestal niet erg goede zwemmers, die dicht bij het substraat (bodem, rotsen, planten) blijven.
Verspreiding: de meeste soorten zijn endemisch voor meren, enkele komen in aangrenzende rivieren voor.
In aquaria gehouden soorten: Glossogobius flavipinnis, Mugilogobius adeia, M. hitam (soms verkocht als M. amadi), M. latifrons, M. rexi, M. sarasinorum – alle zeldzaam.
Beoordeling door de IUCN Rode Lijst: ernstig bedreigd: Mugilogobius amadi (endemisch voor het Poso-meer); bedreigd: Glossogobius mahalonensis, Mugilogobius adeia, M. latifrons, M. sarasinorum; bijna bedreigd: Glossogobius flavipinnis, G. intermedius, G. matanensis, Mugilogobius lepidotus, M. rexi, M. hitam
Huidige status en bedreigingen: Soorten die endemisch zijn in het Matano-meer worden het meest bedreigd door de aanwezigheid van de flowerhorn, een invasieve cichlide die het meer domineert; de impact van deze bedreiging is niet gekwantificeerd, maar wel duidelijk. Flowerhorns verspreiden zich ook naar andere meren van het Malili-systeem (en zijn reeds aanwezig in het Poso-meer, maar in beperkte aantallen). Mugilogobius amadi is al meer dan vier decennia niet meer waargenomen en is mogelijk uitgestorven.
Sulawesi Keepers aantekening: Succesvolle kweek van inheemse grondels uit Sulawesi in aquaria is nog niet gelukt. Sommige soorten paaien gemakkelijk, maar de larven zijn uiterst klein en niemand heeft nog een geschikte manier gevonden om ze te voeden en groot te brengen. Het is het proberen waard, aangezien de natuurlijke habitat van deze grondels sterk bedreigd is.
Markéta Rejlková
